Зошто американската воена индустрија зависи од кинеските минерали

Во ера на повторно глобално ривалство на големите сили и кога тензиите во односите на Соединетите Американски Држави со Кина се интензивираат, зад кулисите на воената и технолошката моќ се одвива тивка борба за контрола врз суровините кои ја придвижуваат модерната индустрија и војска.

Со цел да ја одржи својата глобална воена доминација, Пентагон планира хиперсонични проектили, борбени дронови и вселенски системи. Проблемот е што речиси сите тие производи имаат заедничка точка на ранливост – зависноста од кинеските минерали.

Ретките земни елементи, литиумот, кобалтот, манганот, никелот и графитот се „невидливите столбови“ на американската моќ. Без нив нема магнетни легури за радари, нема батерии за дронови и борбени возила, ниту прецизни навигациски системи и оптички сензори.

Токму поради тоа, експерти од независни истражувачки институции како RAND Corporation и Центарот за стратешки и меѓународни студии (CSIS) со години предупредуваат дека потенцијалниот судир со Кина би можел да има не само воена, туку и економска и индустриска димензија – онаа во која Пекинг би можел да изврши притисок врз САД токму преку контролата на суровините.

Кинескиот монопол над критичните минерали

Кина во моментов контролира околу 80 проценти од глобалната преработка на ретки земни елементи (РЕЕ). Тоа не е само последица на богатството со наоѓалишта, туку и резултат на долгорочна државна стратегија. Уште во деведесеттите години, додека западните земји ги затвораа сопствените рудници поради еколошки причини, Пекинг ја субвенционираше рударската и преработувачката индустрија и купуваше лиценци ширум светот. Денес, кинеските компании – често со државен капитал – имаат доминантна позиција во рудниците во Конго, Индонезија, Чиле, Боливија и Замбија.

Таа глобална мрежа на концесии ѝ овозможи на Кина не само да ги експлоатира рудите, туку и да го контролира клучниот сегмент на преработката. Соединетите Држави имаат одредени резерви на ретки земни метали, како оние во планината Маунтин Пас во Калифорнија, но речиси целиот материјал од тој рудник се испраќа на преработка во Кина, бидејќи во САД нема доволно постројки за рафинирање. Тоа практично значи дека дури и кога минералите потекнуваат од американско тло, нивната конечна вредност и технолошка употреба зависат од кинеските фабрики.

Во современиот воено-технолошки екосистем, литиумот стана стратешки ресурс, идентичен на нафтата во минатиот век. Тој ги напојува батериите за електрични и автономни возила, дронови, комуникациски системи и ласерски вооружени платформи. Пентагон веќе инвестира милијарди долари во развој на енергетски системи што можат да функционираат без фосилни горива, а литиумот е неизбежен дел од таа транзиција.

Проблемот е во тоа што Кина контролира повеќе од 60 проценти од светскиот капацитет за преработка на литиум, како и значителни удели во рудниците во Јужна Америка. Дури и кога американските компании, како Albemarle Corporation, ја вадат суровината од рудниците во Невада или Австралија, материјалот често мора да биде испратен во кинески рафинерии за финална обработка. Со тоа се создава парадокс: американската енергетска транзиција и воената модернизација во голема мера зависат од непријателска сила.

Американски обиди за диверзификација

Според проценките на Американското министерство за енергетика, побарувачката за литиум во воениот и цивилниот сектор би можела да се зголеми десеткратно до 2035 година. Тоа значи дека секое прекинување на синџирот на снабдување – било поради санкции, конфликт или кинески ограничувања на извозот – би имало сериозни последици врз американската воена способност.

Кина веќе ја демонстрираше својата подготвеност да го користи овој инструмент. Во 2010 година, таа привремено го ограничи извозот на ретки земни елементи во Јапонија поради дипломатски спор околу островите Сенкаку, покажувајќи му на светот колку суровините можат да бидат моќно оружје во современата геополитика.

САД се обидуваат да ја прекинат оваа зависност преку неколку паралелни стратегии. Првата е развој на домашна експлоатација и преработка на критичните минерали. Сојузниот закон Defense Production Act му овозможува на Пентагон директно да инвестира во проекти што ја намалуваат стратешката ранливост. На пример, компаниите MP Materials и Lynas USA добија државна поддршка за отворање нови постројки за преработка на ретки земни елементи во Тексас и Калифорнија.

Вториот правец е т.н. „минерална дипломатија“. Во рамките на иницијативата Minerals Security Partnership, САД соработуваат со Австралија, Канада, Јапонија и државите од Латинска Америка на развој на сигурни синџири на снабдување. Покрај тоа, воениот сојуз „Квад“ (Quad, познат и како „Пацифички НАТО“) — кој ги опфаќа САД, Индија, Јапонија и Австралија — претставува платформа не само за воена координација, туку и за обезбедување пристап до минерали надвор од кинеското влијание.

Сепак, овие напори имаат ограничен дострел. Кина со децении однапред си обезбедила долгорочни договори, кредити и инфраструктурни инвестиции во земји богати со руди. Многу латиноамерикански и африкански држави се економски поврзани со Пекинг, па обидите на Вашингтон да ја „врати играта“ доаѓаат доцна – и се скапи, и тешко остварливи.

Зелена воена економија и ризиците на иднината

Американската воена економија влегува во фаза во која зелените технологии и одбранбените капацитети ќе станат неразделни. Идните борбени системи ќе бидат потивки, енергетски поефикасни и потешко детектибилни — но и позависни од батерии, суперпроводливи магнетни системи и специфични легури. Сето тоа ги бара токму оние метали што ги контролира Кина.

Како што нафтата во дваесеттиот век ја дефинираше геополитиката, така литиумот, кобалтот и ретките земни елементи (РЕЕ) ќе го дефинираат 21-от век. Многу критичари на досегашната американска политика сметаат дека Кина, со своите навремени инвестиции во енергетска самоодржливост, ја добила оваа битка „без испукан куршум“. Затоа сè повеќе аналитичари зборуваат за ресурсниот парадокс на американската моќ: технолошката надмоќ на САД се темели на материјали што ги контролира нејзиниот главен геополитички ривал.

Доколку Кина одлучи да го ограничи извозот на одредени минерали, последиците би биле драматични — пораст на цените, застој во производството, па дури и привремена парализа на делови од одбранбениот сектор.

Американската воена индустрија, иако симбол на глобалната доминација, останува длабоко вплеткана во кинескиот индустриски екосистем. Ретките земни елементи, литиумот и кобалтот денес се тоа што некогаш беа челикот и нафтата — темел на секоја модерна економија и воена сила. Додека САД располагаат со моќен технолошки апарат и огромен капитал, Кина во рацете држи нешто многу поедноставно, но исто толку пресудно: суровините од кои сето тоа се создава.

Литиумот, нарекуван и „бело злато на транзицијата“, стана симбол на таа нова зависност. Во него се огледува иднината на американската моќ – но и нејзината слабост. Сè додека рафинериите и рудниците остануваат под кинеско влијание, секоја американска бомба, батерија или сателит во себе носи дел од кинеската геополитичка сенка. Во свет каде што моќта повеќе не се мери само со нуклеарни боеви глави и флоти носачи на авиони, туку и со контролата врз ретките елементи во земјата, прашањето кој ги поседува минералите станува прашање кој ќе ја контролира иднината.

Како САД може да ја сврти играта?

Америка, сепак, сè уште има сериозни шанси да ја претвори оваа зависност во стратешка предност. Клучот не лежи само во иновациите, туку и во повторно воспоставување на сопствен индустриски темел и создавање широка меѓународна мрежа на партнери. Вашингтон веќе инвестира во рударски проекти во Невада, Аризона и Северна Каролина, додека истовремено ја зајакнува соработката со сојузници како Канада, Австралија и Чиле, со цел да обезбеди стабилен пристап до литиум и ретки земни елементи.

Сепак, доколку би се продлабочила соработката со европските партнери, преку заеднички инвестиции во рударски проекти внатре во Европската унија, САД би можеле да создадат трансатлантски синџир на снабдување што би можел да му парира на кинескиот и да биде целосно независен од него. Дополнително, инвестициите во рециклажа и нови технологии за преработка на метали би можеле да ја намалат зависноста од увоз и да обезбедат затворен циклус на снабдување во рамките на западниот блок.

Ако Кина ја „доби првата рунда“ во глобалната трка за ресурси, тоа не значи дека „војната е загубена“. Западот сега има можност да изгради нов модел во кој ресурсната безбедност ќе се темели на заедничка индустриска политика, иновации и соработка – а не на зависност. Америка и Европа, дејствувајќи како единствен економски простор, би можеле не само да го намалат кинеското влијание, туку и да ги постават правилата што ќе ја обликуваат индустриската и енергетската архитектура на 21 век.

Њузмакс Балканс

октомври 8, 2025